الف) ارتکاب جرم در حین دفاع میتواند برای دفاع از موضوعات مختلفی صورت بگیرد، اما در صورتی میتوان رفتاری را دفاع مشروع دانست که برای حمایت از نفس (جان)، عِرض (آبرو)، ناموس، مال یا آزادی خود یا دیگران انجام شده باشد. درواقع، امور متعددی میتواند در زندگی هر شخص دارای ارزش باشد، اما قانونگذار دفاع از تمامی آنها را مشروع و مجاز نمیداند. نکتهی قابلتوجه آن است که گاه فرد رفتاری را برای دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی خود انجام میدهد و گاه این رفتار مجرمانه را برای دفاع از دیگری مرتکب میشود. قانونگذار دفاع از دیگران را هم در صورت رعایت شرایطی که به آن اشاره خواهد شد، مشروع میداند.
ب) رفتاری که فرد بهعنوان دفاع انجام میدهد، باید برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد. این شرط بدین معناست که اگر شخصی که در معرض خطر قرار گرفته، بتواند فرار کند یا با استفاده از روشهایی همچون فریاد زدن از دیگران کمک بگیرد و به این نحو متجاوز را دفع کند، باید از همان روش استفاده کند. مثلا شخصی را تصور کنید که مورد حمله و تجاوز قرار گرفته است. این شخص اگر بتواند از مأموران نیروی انتظامی کمک بگیرد، موظف است همین کار را برای محافظت از خود انجام بدهد. حال اگر بهجای کمک گرفتن از آنها، خودش به دفاع از خود بپردازد و در حین دفاع رفتاری انجام دهد که به مرگ مهاجم منتهی شود، نمیتوان گفت چنین دفاعی مشروع است. درواقع مشروع بودن دفاع منوط به این است که دفاع تنها راه ممکن برای دفع خطر و رهایی از حمله باشد و دفع مهاجم به هیچ وسیلهای ممکن نباشد.
به مثال دیگری توجه کنید. شخصی با قمه به دیگری حمله میکند و کسی که مورد حمله قرار گرفته است، قمه را از دست او میگیرد و سپس با همان قمه فرد مهاجم را میکشد. در این حالت نمیتواند ادعا کند که برای دفاع از خودش مهاجم را کشته است، زیرا با گرفتن قمه از دست مهاجم، خطر رفع شده و نمیتوان گفت ارتکاب این رفتار برای دفع خطر ضرورت دارد. هر چند شاید خود این شخص چنین تصوری داشته باشد که برای دفاع از خودش دست به این کار زده است، اما این رفتار بیش از آنکه با دفاع مشابهت داشته باشد، با انتقام شباهت دارد.
ج) دفاع باید براساس قرائن معقول یا وجود خوف (ترس) عقلائی صورت بگیرد. مطابق این شرط زمانی دفاع را میتوان مشروع تلقی کرد که یا خطر و حمله تحقق پیدا کرده باشد (خطر فعلی؛ یعنی ابتدا خطر بهطور کامل محقق شود و پس از آن فرد در مقابل آن به دفاع بپردازد) یا اینکه خطر، قریبالوقوع باشد. درصورت قریبالوقوع بودن خطر باید دفاع فرد، مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی صورت بگیرد. یعنی هر انسان عاقل و متعارفی که در این شرایط قرار داشته باشد، به این نتیجه برسد که خطری او را تهدید میکند و برای رهایی از این خطر و آثار مربوط به آن باید اقدامی انجام بدهد. اینکه آیا خطر قریبالوقوعی در کار بوده است یا خیر، براساس اوضاع و احوال و شرایط پرونده مشخص میشود و قاعدهی ثابتی برای تشخیص آن وجود ندارد.
د) خطر و تجاوزی که مدافع درصدد مقابله با آن برآمده است، نباید بهسبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود او ایجاد شده باشد. بهعبارت بهتر، اگر شخص الف رفتاری انجام بدهد که موجب شود شخص ب تحریک شود و به او حمله کند، شخص الف نمیتواند دفاع از خود در برابر این حمله را دفاع مشروع بداند. به همین دلیل، اگر در جریان آن، دست به رفتاری بزند که به قتل یا ضرب و جرح مهاجم منتهی شود، مسئول رفتار خود خواهد بود و بهخاطر آن مجازات خواهد شد. فرض کنید شخصی با کتک زدن دیگری، او را تحریک کند و این شخص در اثر ایراد ضربوجرح عمدی، تحریک شده و به او حمله کند. در این حالت فردی که ابتدا حمله کرده و حالا موردحمله واقع شده است، نمیتواند رفتار خود را دفاع مشروع بداند.
هـ) یکی از مهمترین شروطی که چندین مرتبه توضیح داده شد و در مادهی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی هم ذکر شده، این است که توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخلهی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود. اگر شخصی که موردحمله واقع شده بتواند با کمک گرفتن از مأموران انتظامی از خود محافظت کند، دیگر این حق را نخواهد داشت که شخصا رفتاری انجام بدهد، زیرا دفاع، وظیفهی اصلی قوای دولتی است و درنظرگرفتن حق دفاع برای شهروندان مربوط به حالتی است که امکان انجام این وظیفه از جانب آنان وجود نداشته باشد.
دیدگاهتان را بنویسید