حال که بهاختصار با دفاع مشروع و تأثیر آن در مجازات افراد آشنا شدیم، باید به این نکته اشاره کنیم که تحقق دفاع مشروع منوط به رعایت شرایطی است. یعنی نمیتوان هر نوع دفاعی را مشروع دانست، اما پرسش این است که چه شرایطی برای تحقق دفاع مشروع لازم است؟ بهعبارت بهتر، باید چه شرایطی وجود داشته باشد تا بگوییم دفاعی که صورت گرفته مشروع است؟ پرداختن به شرایط دفاع مشروع نیاز به تحلیل و بررسی مادهی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی دارد، زیرا در این ماده، قانونگذار دفاع مشروع را پیشبینی کرده است. مادهی ۱۵۶ قانون مجازات اسلامی مقرر کرده است:
«هرگاه فردی در مقام دفاع از نفس، عِرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریبالوقوع با رعایت مراحل دفاع، مرتکب رفتاری شود، طبق قانون جرم محسوب نمیشود.» شرایطی که درصورت اجماع باعث میشوند رفتار فرد جرم شناخته نشود، از قرار زیر هستند:
- رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
- دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی باشد.
- خطر و تجاوز بهسبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.
- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخلهی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.
برای آشنایی با شرایط دفاع مشروع، لازم است نکاتی در خصوص این ماده توضیح داده شود که در ادامه به آنها اشاره میکنیم.