عاقله در لغت به معنای نگهدارنده و مواظبتکننده است و در اصطلاح فقهی به خویشاوندان و نزدیکان مذکر شخصی گفته میشود که مرتکب قتل خطای محض یا جرح شده است که در شرایط خاصی باید دیهی آن قتل یا جرح را بپردازد.
در تعریف قانونی عاقله آمده است: عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگانِ ذکور (مذکر) نَسَبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث. همهی کسانی که در زمان فوت میتوانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه هستند.
عاقله باید مرد باشد، پس زنان عاقله محسوب نمیشوند. عاقله باید رابطهی نسبی پدری و مادری یا پدری با مجرم داشته باشد، بنابراین مردانی که از طریق مادر با مجرم خویشاوند هستند مانند دایی جزءِ عاقله به حساب نمیآیند.
طبق قانون عاقله در صورتی مسئول پرداخت دیه است که علاوه بر داشتن نسب مشروع، عاقل و بالغ باشد و در مواعد پرداخت اقساط دیه تمکن مالی داشته باشد. پس صغار، مجانین، کسانی که نسب مشروع نداشته باشند (زنازادگان) و معسر بهعنوان عاقله از پرداخت دیه معاف هستند.
مسئولیت عاقله در پرداخت دیهی جنایات خطای محض منوط به آن است که جرم با اقرار مرتکب ثابت نشده باشد و دیه از میزان خاصی پایینتر نرود که این میزان عبارت است از دیهی موضحه، پس پرداخت دیهی کمتر از موضحه برعهدهی خود مرتکب جرم است. (موضحه جراحتی است که پوست نازک روی استخوان را کنار زند و استخوان را آشکار کند. این جراحت موجب پنجصدم دیهی کامل است)